کتاب پژوهشی «کودکان و جهان افسانه» که در آن به نسل نو، میراث کهن و چگونگی بازخوانی افسانه‌های پریان از نگاه کودکان ایرانی پرداخته شده، منتشر شد.
به گزارش خبرنگار مهر، این کتاب در واقع حاصل پژوهش میدانی و پردامنه علیرضا حسن‌زاده، استادیار و رئیس پژوهشکده مردم‌شناسی پژوهشگاه میراث فرهنگی و گردشگری در حوزه‌های گوناگون فرهنگی ایرانی است و می‌کوشد نشان دهد که کودکان ایرانی درباره افسانه‌ها چگونه فکر می‌کنند؟
نویسنده در پیشگفتار این می‌نویسد: با پا نهادن جامعه به عصر مدرن، نیوشیدن قصه‌های پریان از رونق نیفتاد و چرخ‌های ارابه‌ای که با خود قصه‌های جادویی را در جهان می‌پراکند، به جای اسب‌های بالدار با مرکبی دیگر به پیش راند، باری این قصه‌ها سر از کتاب‌های کودکان، کارتون‌ها و انیمیشن، سینما و… برآوردند. این درحالی است که در جوامع آستانه‌ای چون ایران، همچنان درهم تنیدگی هویت و روایت، با حضور همزمان فرهنگ‌های عامه شهری، روستایی، گفتاری، مکتوب و قومی در میدان نظر رخ برمی‌کند. قصه‌های پریان ایرانی همچنان در کشور ما برای کودکان روایت می‌شوند و قصه‌های پریان غیرایرانی نیز راه خود را به دنیای کودکان از طریق فیلم، کتاب و… باز می‌کنند.
وی می‌افزاید:در این پژوهش فهم کودکان امروز ایران که به گروه‌های فرهنگی گوناگونی وابسته‌اند، نسبت به متن‌های روایی کهن یعنی قصه‌های عامیانه مورد بررسی قرار گرفته است. به واقع، موضوع این تحقیق، نسل نو و میراث کهن و چگونگی بازخوانی افسانه‌های پریان از نگاه کودکان ایرانی است… با توجه به آنچه کودکان بر زبان جاری می‌سازند، آشکار می‌شود که مرز میان افسانه و واقعیت گاه چقدر باریک است و چگونه افسانه روایتی متعلق به انسان در همه دوره‌ها می‌شود.
حسن‌زاده همچنین نوشته است: برای نویسنده مهم بود که آیا همچنان دنیای کهن و سنتی ایرانی، با متون روایی و شفاهی خویش، می‌تواند ذهن کودکان را تحت تأثیر خود قرار دهد و آنان به این متون از چه زوایه‌ای نگاه می‌کنند؟ افسانه‌ها و قصه‌هایی چون «بزبزقندی»، «سنگ صبور»، «ماه‌پیشانی»، «گل‌خندان»، «بلبل سرگشته» و… جز کلیدی‌ترین افسانه‌های ایرانی هستند و از این رو در این طرح پژوهشی، این قصه‌های عامیانه ایرانی انتخاب شدند و ملاک انتخاب، اهمیت قصه به عنوان مطرح‌ترین قصه‌های ایرانی و حضور آنها در حافظه میان‌نسلی مردم و جامعه بود. از سوی دیگر، افسانه‌ها و قصه‌هایی انتخاب شدند که چگونگی تفسیر و درک ساختار آن از سوی کودکان می‌توانست، در خوانش فرهنگ ایرانی مهم و جذاب باشد، چون قصه «یکی مال من یکی مال تو»، «نی‌لوله»، «کچل» و… این قصه‌های عامیانه از کتاب‌های «افسانه زندگان» اثر علیرضا حسن‌زاده، «نوشته‌های پراکنده و بلبل سرگشته» اثر صادق هدایت، «افسانه‌های مازندران» از حسین کاظمی، «چهل قصه پژوهش» منوچهر کریم‌زاده، «افسانه‌های گیلان» از م. پ. جکتاجی و افسانه‌های گردآوری شده بیژن کلکی انتخاب و گزیده شده‌اند.
وی می‌افزاید: به این منظور من و دستیارانم خانم‌ها پروانه کیانیان، ژیلا مشیری، فرشته سنگری و نازیلا سمیعی به قصه‌خوانی برای کودکان ۶ تا ۱۳ ساله در گیلان (رشت و سنگر)، تهران، سمنان (گرمسار) و اصفهان و… پرداختیم. در این طرح، درک نظام معنایی، تفسیری، اخلاقی و معنوی قصه از منظر کودکان مورد پرسش بود، از این روی پس از روایت قصه‌های عامیانه، از کودکان در مورد بن‌مایه‌ها، خویشکاری قهرمانان، نتیجه، عناصر و نمادها، نظام‌های اخلاقی و جهت‌گیری‌های هنجاری قصه سؤال می‌شد. پاسخ‌ها با یک ضبط صوت، ضبط گردید و گفت‌وگوی موجود در نوارها بدون هیچ‌گونه تغییری پیاده شد و من پس از شکل‌بندی ساختار کتاب، به تحلیل آنها در فصل پایانی کتاب پرداختم.
این پژوهشگر با اشاره به این نکته که «پاسخ کودکان به سؤالاتی که درباره چگونگی درک قصه مطرح شد، جهان‌بینی آنان، ساختار و فضای آستانه‌ای قصه، ژرف ساخت‌های روانشناختی و فرهنگی آنان و… را بازمی‌تاباند»، در ادامه نوشته است: در این مطالعه، چگونگی نقش قصه عامیانه در تعریف نقش و هویت جنسی و سنی و اجتماعی شدن و فرهنگ‌پذیری آشکار شده است. جالب آن است که کودکان به شدت از جلسات قصه‌گویی و بحث درباره آن استقبال کردند و خود هر روز به پیشواز قصه‌گویان می‌آمدند و بر تابلوی کلاس عبارت «سلام آقای قصه‌گو» را می‌نوشتند. این امر شاید اهمیت افزایش متون تخیلی چون افسانه‌ها را به مواد درسی کودکان ایرانی نشان می‌دهد.
در بخش دیگری از این پیشگفتار به قلم مولف می‌خوانیم: متأسفانه مواد درسی کتاب‌های آموزش و پرورش از چشم‌اندازهای دلکش فرهنگ ایرانی تهی است و قصه‌های عامیانه در این میان اهمیتی ویژه دارند، چرا که کودکان از این طریق نه تنها تفکر تفسیری و انتقادی خویش را قوی‌تر می‌سازند، بلکه با فرهنگ خود و فرهنگ‌های غیرمادری از طریق روایت‌های ایرانی و غیرایرانی آشنا می‌شوند. قصه‌های عامیانه با توجه به تنوع قومی موجود در خویش، حتی می‌توانند کودکان ایران را با گوناگونی وحدت‌گرای موجود در فرهنگ‌های اقوام ایرانی و تعریفی بومی و ایرانی از تنوع فرهنگی آشنا سازند. به واقع این کتاب سعی دارد تا مفهوم «میراث میان‌نسلی» و «میراث میان فرهنگی» را مطرح کند و به واقع جایگاه ستایش‌آمیز تخیل را یادآور شود. در عین حال در حالی که روایت‌پژوهی به ویژه از زاویه تحلیل، به شدت در ایران «اسطوره زده» است، این کتاب سعی دارد جایگاه مهم قصه‌های پریان و عامیانه را به عنوان یکی از اشکال مهم روایت‌پژوهی، از چشم‌انداز انسان‌شناختی آن یادآوری نماید.
کتاب «کودکان و جهان افسانه» در ۷۵۱ صفحه، در شمارگان ۵۰۰ نسخه و با بهای ۶۰ هزار تومان از سوی نشر افکار و با مشارکت مرکز اسناد و انتشارات پژوهشگاه میراث فرهنگی و گردشگری منتشر و روانه کتابفروشی‌ها شده است.
